Монголыг би анх галт тэрэгний цонхоор харсан юм. Транс-Сибирийн төмөр замаар Азийг хөндлөн гулд туулан, Москвагаас Бээжин хүрэхээр явж байлаа. Уралын нуруунаас дорно зүгт ой мод ихтэй. Галт тэргээр аялсан дөрвөн өдөр би хязгааргүй үргэлжлэх моддыг харсаар ховстуулчих шиг л болов.

Нэг л өглөө сэрээд хартал Монголд ирсэн байв. Давчидмаар сэтгэгдэл төрүүлсэн ой моддын дундуур удаан аялсан надад хээр тал шинэ нээлт мэт үзэгдэнэ. Галт тэрэг өвсөн давлагаан дунд хөвж яваа усан онгоц гэлтэй. Хязгааргүй үргэлжлэх хээр тал, тэнгэрийн хаяа цэнхэртэнэ. Ийм уудам орон зайд гэнэт л бүх зүйл боломжтой мэт санагдав. Монголын нутаг ертөнцийн хязгаарт гээгдэж хоцорсон, эзгүй уудам орон зай шиг л харагдана.

Эхэндээ галт тэрэгний цонхоор нүдэнд торох зүйл үгүй харагдана. Хот суурин, тариан талбай, хашаа, хүн амьтны бараа сураг ч алга. Гэнэт л онгон талд нууцхан нахиалсан мөөг шиг танан цагаан гэрүүд тэртээ холоос үзэгдэв. Төд удалгүй шугам татсан мэт өв тэгш тэнгэрийн хаяанаа Чингисийн үр сад болсон гурван морьтон галт тэрэгний зүг хэсэг ширтмэгцээ эмээлийн дөрөө жийн дундад зууны ертөнц рүүгээ давхиж одох нь тэр.

Нүүдэлчин ахуйг сонирхдог хэн нэгэнд дуулгахад Монгол орон бол бэлчээрийн мал аж ахуйн соёлын ноён оргил  юм. Төв Азийн өргөн уудам тал нутгийн энэ улс нүүдэлчдийн хамгийн сүүлчийн агуу том соёлын нэг хэсэг, танан цагаан гэрүүд, морьд хийгээд хонин сүргийн ертөнц болон үлджээ. Энэ орныг анх хараад л шууд сэтгэл татагдсан билээ. Нүүдэл суудал амьдралынх нь цөм хэвээр байгааг батлан харуулсан газар байв.

Хүн төрөлхтний уг чанар нь нүүдэлчин амьдрал бөгөөд аялал бол бидний сэтгэл үймэрч, дотор бачуурсны илрэл юм гэж Английн алдарт зохиолч Брюс Чатвин нүүдлийн зарчмын тухай өгүүлсэн нь буй. Хэрэн хэсүүчлэх зан цусанд нь шингэсэн хүмүүс хүн төрөлхтөн, орчлон ертөнцийн хооронд урьд өмнө нь оршиж байсан анхдагч зохилдлогыг дахин бий болгоно гэдгийг ойлгоно хэмээн Чатвин бичжээ. Энэ бол нүүдэлчдийн түүх, эрх дураараа, үл захирагдах амьдралын үзэл санаа юм. Тээврийн хэрэгслийн олон төрлөөс морийг онцгой илүүтэй ашигладаг Монголын тал нутгаар морьтой давхих хүсэл бодол санааг минь эзэмдэв.

Монголд ирэхээс хэдэн жилийн өмнө ийнхүү Ази тивээр аялж явсан нь энэ юм. Хачирхалтай нь миний очсон бүх газрууд дундаас хамгийн их сэтгэгдэл үлдээсэн нь Монголын эзгүй хээр тал. Цөөхөн хэдхэн улс орон Азийн цээжинд орших нүүдэлчин "зэрлэгүүд”-ийн анхааралд өртөхөөс зайлсхийж чаджээ. Хятадууд нүүдэлчдийг тогтоон барихын тулд хана босгож байв. Харин Оросууд өнөөг хүртэл түүхийг тайлбарлахдаа олон зууны туршид Татарын дарлалд байсан гэдгийг онцлох замаар өөрсдийгөө ойлгуулахыг хичээдэг. Энэтхэгийн их эзэнт гүрэн болох Могол хэмээх нэр нь Монгол хэмээх нэршлийг гажуудуулсан нүүдэлчин булаан эзлэгчдээс улбаатай ажээ.

XIII зууны эхээр Чингис хааны удирдлага дор хэд хэдэн нүүдэлчин овог аймаг нэгдсэнээр Монголын Эзэнт гүрэн байгуулагдаж, Номхон далайгаас Газрын дундад тэнгис хүртэл асар хурдан өргөжин тэлж байв. Эзэнт гүрэн нуран унахад Монголын түүхэн үйл явдалд анир чимээгүй ноёрхсон мэт болов. Улмаар Монголын цэргүүд гэр гэртээ харьцгааж, бид тэдний талаар дахиж дуулаагүй юм. Нэгэн цагт дэлхийг эзэгнэж байсан Монгол Улсыг газрын зураг дээрээс олоод уртраг өргөрийг нь тодорхой хэлээд өгөх хүн өдгөө ховор болсон биз.

Өмнө нь гагцхүү галт тэрэгний цонхоор л харж явсан Монгол хэмээх улсад эргэн ирэх завшаан тохиох үед дотроо нууцхан догдлол тээн байлаа. Би Баян-Өлгийгөөс Дадал сумыг зорихоор болж уул нуруу, голын хөндийгөөр хэрэн хэсүүчилж явахдаа хэдэн км зам туулсныг минь бурхан л мэднэ байх. Үүнд тав гаруй сарын хугацаа шаардагдсан болов уу. Гэнэн томоогүй гэмээр миний үйлдэл нэг бодлын галзуу ч юм шиг. Гэлээ ч энэ л аялал миний өмнө нь хийж байсан хамгийн сайхан нь. Үүнээс хойш хорин жил өнгөрсөн ч энэ аяллын талаар бодохгүй байхад өдөр хоног өнгөрч өгдөггүй.

Дараа дараагийн аялалдаа гарахын тулд би Чингис хааны элч аятай унах морь, дагаж явсан нутгийн хөтчөө ойр ойрхон сольж явлаа. Ачилганы морин дээр майхан, хоол унд бэлтгэх хэрэгсэл, хүнс ачиж явсан хэдий ч ихэнх шөнүүдэд би монгол гэрт нүүдэлчдийн зочин болж байв. Монгол дайчин эрс өнөө цагт бүрэг ичимхий, эелдэг, зочломтгой зантай, хааяадаа нэлээд халамцуухан явдаг хоньчид болсон гэдгээ харуулсан юм. Нэгэн цагт дэлхийг айдаст автуулж байсан байлдан дагуулагчид цайлган цагаан сэтгэлт ард болсон уу эсвэл түүх тэдэнд шударга бус хандсан уу. Монголын нэг захаас нөгөө зах хүртэлх замыг туулахдаа би огт танихгүй хүмүүсээр дайлуулж цайлуулж байлаа. Тэд өгөөмөр сайхан сэтгэл гаргасныхаа төлөө хариу нэхдэггүй. Зарим нь миний хаашаа юу хийж явааг асууж лавлавч ямар учраас ийнхүү явж байгаа минь төсөөлөлд нь багтахгүй байгааг ойлгомогцоо ярианы сэдвээ эвлэгхэн өөрчилчихнө.

Галт тэрэгний цонхоор үзэгдээд өнгөрсөн дүр төрх хуурамч байсангүй. Монголын байгаль үнэхээр л үзэсгэлэнтэй байв. Зан байдал нь энгийн гүндүүгүй болтлоо уярч зөөлөрсөн тэднийг салхи бүтээсэн үү гэлтэй. Эсгий мэт зөөлөн хөрстэй уулсын толгод нүднээ үзэгдэж, морь, үүлэн сүүдэр дайран өнгөрч хязгааргүй үргэлжлэх өвсөөр хучигдсан өргөн уудам тал руу оров. Хээнцэр чамин үүлтэй Монголын тэнгэрийн үүл хуралдан бөөгнөрсөн мэт санагдав. Өдрийн төгсгөлд өргөн уудам хөндийд ирэхэд танан цагаан гэрүүд, аргамжаатай морьд, мал сүрэг үзэгдэж, отрын гэрүүдээс утаа суунаглах нь Европчууд ирэхээс өмнөх Америкийн тэгш талын дүр зургийг санагдуулна. Хүүхдийн дуу цангинаж, нохой хуцах, хонь майлах, бэлчээрийн хөндий даяар хөрш саахалтууд хэдэн биенээ дуудах нь л нүүдэлчин ахуйн чимээ юм.

Тал нутгаар тархсан сумд руу хэдэн өдөр явж байж хүрэх аж. Сумд нэг л өдөр баригдсан аятай дүнсийнэ. Монголыг 1990 оныг хүртэл удирдаж байсан коммунист засгийн газар эдгээрийг барьж байгуулж, эргэлзэж тээнэгэлзсэн малчдад хотын амьдралыг үзүүлнэ гэдгээ амлажээ.  Хот суурин газруудад дасал болоогүй албан тушаалтнууд хогийн ургамал олширсон нүцгэн талбай,  сургуулийн барилгууд, эрүүл мэндийн төв, хаалттай спортын талбайнуудыг байгуулахаар л ажиллаж байсан бололтой. Энхэл донхол болсон зам, Орос загвараар баригдсан ганц хоёр байшин, хагарсан цонх, хаягдсан хэд хэдэн жийпний (УАЗ 469 машины) сэг холилдон үзэгдэхэд ертөнцийн хязгаарт эзгүйрч хоцорсон мэдрэмж төрнө. Зуны цагт сумдад хүний бараа үзэгдэхгүй. Өвлийн цагт нүүдэлчид үр ач нартаа сургууль соёлын бараа харуулж, эхнэрүүдээ төрөх эмнэлэгт ойрхон байлгахын тулд сумын ойролцоо ирж амьдрах аж.

Зүүн хязгаарын алслагдсан Батширээт суманд номын сан хүртэл байв. Тургенев, Толстой, Чехов зэрэг Оросын сонгодог бүтээлүүдээр дүүрэн нарсан банзаар баригдсан эгэл жирийн өрөөг намрын нарны туяа тэр чигт нь гийгүүлнэ. Тэнд төмөр зуух, гурван сарын өмнө нийтлэгдсэн сонинг уншихад зориулагдсан тавиур байх агаад алгаа тоссон хэд хэдэн хүүхэд цонхоор шагайн харах нь олонтаа. Англи хэл дээр хэвлэгдсэн ном тун ховор юм. Номын санч хамгийн дээд талын тавиураас "Stress Factors in Reinforced Concrete Structures” гэдэг номыг авч өглөө.

Номын санч бид хоёр сайн нөхдүүд болцгоов. Үдээс хойш тэрбээр шингэх нарны туяанд гадаа тавьсан вандан сандал дээр сууж Тургеневийг унших агаад энэ үед навчис хөлд нь хөглөрнө. Эелдэг зөөлөн хоолойтой, ёсорхуу зантай түүнийг тал нутгийн хатуу ширүүн, хар бор амьдралаар амьдарч байгаагаар эсвэл морин дэл дээр давхиж буйгаар төсөөлөхөд бэрх байв.  Номын санчаар ажиллах нь түүнд нүүдэлчдийн ертөнцөөс ангижрах боломжийг олгожээ.

Аялалынхаа тухай номын санчид ярьж өгөхөд тэрбээр мэл гайхаж орхив. Яагаад Монгол орныг зорин ирснийг тэр ойлгосонгүй. Онгон байгалиас өөр үзээд байх зүйл энд юу байх билээ гэж тэр хэлэв.

"Онгон байгаль л асар их амар амгалан юмдаа. Тэр тусмаа Монголд” хэмээн би хариулав.

"Тэнгэр хаа сайгүй хөх байдаг гэдгийг ойлгохын тулд та заавал мянган бээрийг туулах шаардлагагүй” хэмээн тэрбээр Гётегийн үгийг иш татав. Гётегийн талаар сонссон хэн нэгэнтэй учрахын тулд л би мянган бээрийг туулах ёстой байжээ гэсэн бодол толгойд зурсхийв.

"Нүүдэлчдийн амьдралыг л харахыг хүссэн юм” гэж би маш энгийнээр хэлж билээ.

"Нүүдэлчдийн юу нь сонирхлыг тань татав? гэж тэр асуув. Түүний асуулт энгийн хэрнээ голыг нь олсон (утга учиртай) асуулт байлаа.

"Нүүдэлчдэд нэг газраа бууриа засаж, суурин байх хэрэгцээ шаардлага байдаггүй. Нэг газраас нөгөөд байнга шилжин нүүж амьдрах нь тэдний цорын ганц итгэл үнэмшил юм. Суурин газрын хүмүүсийн хамгаалалт нь барилга байгууламжид буюу хана тусгаарлалт, талбай, өвөлжөөнд байдаг бол нүүдэлчид эдгээрийг шилжилт хөдөлгөөнөөс хайж байдаг” гэж би хариуллаа."Гэхдээ тэдний хөдөлгөөн байгалийн, бие махбодийн шинжтэй” гэж номын санч хэлэв. Тэр өвөр дээрх номоо нугалан, урт хуруунуудаа хуудсан дээр тавьж байгаад уншиж байсан хэсгээ тэмдэглэв. Тийнхүү тэртээх бараантан харагдах мөрөн рүү сэрчигнэх навчсаа шидлэн хаялах моддын зүг хараа бэлчээнэ. "Энд юу ч өөрчлөгдөхгүй. Монголд дайжих нь жинхэнэ шилжилт хөдөлгөөн юм" гэж тэр хэлэв.

Түүний зөв гэдгийг ойлгох хүртлээ би Монголд байв. Энэ бол амьдрал нь шилжилт хөдөлгөөнтэй салшгүй холбоотой байсан хүмүүсийн ертөнц маш тогтвортой гэдэг нүүдэлчдийн урвуу хамаарал юм. Нэг газраас нөгөөд байнга шилжин нүүх амьдрал нь тайван бус байдал, тэсвэр тэвчээрийн хязгаарыг шавхаж дууссан мэт олон янзын өнгөгүй, хөөсрөөгүй нийгэм юм. Галт тэрэгний цонхоор харагдсан морьтой хүмүүс дундад зууны ертөнц рүүгээ уусан шингэсэн тухай дурдахдаа би уран сэтгэмж ашиглаагүй ээ. Арван гуравдугаар зуунд Монгол орныг зорьсон Виллиам де Рубрук ламтаны дүрсэлсэн ертөнц өнөөгийн Монголын тал нутгийн дүр зургаас авахуулаад Монгол гэрийн уламжлалт зохион байгуулалт байж болох юм. Намайг аялал хийснээс хойш Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хот хөл хөдөлгөөн ихтэй хот болж, нүүдэллэн амьдарч ирсэн олон хүн энд суурьшихаар иржээ. Гэсэн ч олон мянган км-ын цаадах зүлгэн талд сүүлийн долоон зуун жилийн хугацаанд бараг л юу ч өөрчлөгдөөгүй.

 Каин, Абел нүүдэлчин болон суурин амьдардаг хүмүүс хоорондын ялгааг Ази тивд гэхэд Хятадын Цагаан хэрэмнээс харж болно. Түүхэндээ Хятадууд Монголчуудаас айдаг байжээ. Харин Монголчууд Хятадуудыг өрөвдөн энэрчээ. Хятадууд олуулаа, бүрэг ичимхий, хашир, хүндэтгэлтэй. Тэд эмх замбараагүй байдлаас айдаг төдийгүй эмх цэгц, хэв журманд дуртай. Хятадууд тэгш хэм, зохион байгуулалттайгаар тусгаарлагдсан хотууд, үеэс үед уламжлагдан дамжин ирсэн будааны талбайтай салшгүй холбоотой улс учир тэд суурин газрыг бараадах нь бараг л шашны шинжтэй юм. Гэсэн ч нүүдэлчдийн тал нутагт бараг ямар ч бүтээн байгуулалт эхлээгүй байхад эмх журамтай Хятадын хотууд бүтээн байгуулалт, өөрчлөлтөөр оргилон буцалж байв.

Гэсэн ч Монголыг санадаг шигээ Хятадыг үгүйлэн санахгүй нь тодорхой. Би амьдралдаа Монголыг надад учирсан агуу хайр шигээ дурсан санадаг. Хайр яруу найрагтай ижил гэж Америкийн их зохиолч Роберт Фрост хэлсэн байдаг. Энэ бүхэн баяр баяслаар эхэлж, мэргэн ухаанаар төгсдөг. Харин Монголоос би мэргэн ухаан төдийгүй баяр жаргалыг цугт нь авч үлдсэн гэж найдаж байна. Хязгаар нь үл харагдах байгалийн дүр зургийг би санана. Аргалын утаа хонины махтай сүлэлдэн холилдох үнэрийг би санана. Өдөр бүрийн тааварлашгүй уур амьсгал, санаандгүй учрал тохиол, морин дэл дээр давхих дүр зургийг сэтгэлдээ дурсана. Монгол хүний чанарыг хамгийн ихээр үгүйлэн санана. Эх газраасаа нэг инчийг ч өмчилж, хүрээ татан тусгаарлаагүй монголчууд дэлгэсэн тэрлэг шиг нутгаа хувийн өмч мэт хөндлөн гулд туучина. Бэлчээр муудаж, ургац доройтох үед тэд бууриа сэлгэн толгодын зүг бараа сураггүй арилна. Сар орчмын дараа буурьны ором ч үл үлдэнэ. Гүндүүгүй, амирлангуй байдал, үлдэж хоцорсон газар, орхиод явсан газраа мөрөө үлдээх шаардлагагүй гэж үздэг Монгол хүний сэтгэлгээг би бахдан биширнэ хэмээн Английн зохиолч Стэнли Стюартын бичсэнийг "Financial Times” цахим хуудаст нийтэлжээ.

Их Британийн утга зохиолын нийгэмлэгийн гишүүн Стэнли Стюарт нь хийсэн аялалуудынхаа талаар "Old Serpent Nile”, "Frontiers of Heaven”, "In the Empire of Genghis Khan” гэсэн гурван номыг гаргаж байжээ. Сүүлийн хоёр бүтээлээрээ тэрбээр "Thomas Cook Travel Book Award”-н шагналыг 1996 болон 2001 онуудад тус бүр хүртэж байсан аж. Үүнээс гадна тэрбээр "The Sunday Times”, The Daily Telegraph”, "National Geographic Traveler” зэрэг тогтмол хэвлэлүүдэд бүтээлээ нийтэлдэг байна. 2008 онд түүнийг Сэтгүүлийн Оны шилдэг нийтлэгчээр нэрлэж байсан аж. Тэрбээр Ирландад төрж, Канадад өссөн бөгөөд залуу насаа Их Британид өнгөрөөжээ.