Монгол орны уур амьсгалын өөрчлөлт дэлхийн дулаарал, бүс нутгийн уур амьсгалтай хамааралтай нь ойлгомжтой боловч тусгаар улсын хувьд хийж хэрэгжүүлэх, сэргийлэн хамгаалах арга хэмжээ зайлшгүй юм. Гэвч улс төрчдийн амин хувиа хичээсэн, дахин сонгогдох их хүслээс шалтгаалж зорилт хөтөлбөрүүд гараанаас хөдлөөгүй байгаа юм. Манай орны агаарын дундаж хэм 2.5 хувиар нэмэгдсэн нь дэлхийн дундажаас хоёр дахин илүү дулаарсан үзүүлэлт юм. Үүний шалтгааныг газарзүйн байрлал, үйлдвэрлэл өндөр хөгжсөн хоёр том гүрний дунд оршин буйгаар тайлбарласнаас гадна дотоод хүчин зүйлс ихээр нөлөөлж байгааг олон улсын болон Ус, цаг уур, орчны шинжилгээний газрын (УЦУОШГ) судалгаагаар тог­тоосон. Уг нь манай орон хүлэмжийн хийн ялгаралтай ч түүнийгээ шингээж чаддаг үзүүлэлтээр балансаа барьдаг гэсэн "магтаал”­-д багтдаг байв. Харин 2010 оноос уул уурхайн том төслүүд хэрэгжиж эхэлсэн, үйлдвэржилт нэмэгдсэнтэй холбоотой хүлэмжийн хийн ялгарал огцом өссөн улсын нэг болжээ. Үүний үр дагавар манай орны эмзэглэл болсон цөлжилт нэмэгдэх, усны нөөц багасахад "ташуур өгч” байгаа юм. 2010 онд манай улсын үндэс­ний хэмжээнд ялгаруулж буй хүлэмжийн хий 25.8 сая тонн нүүрсхүчлийн хийтэй дүйцэхүйц байсан бол 2030 он гэхэд 74.2 сая тонн болж 2.7 дахин нэмэгдэх төлөвтэй. Үүний эсрэг Засгийн газар хүлэмжийн хийн ялгарал, уур амьсгалын өөрчлөлтөд нөлөөлж буй зургаан салбарыг нэрлэн, үзүүлэлтийг тодорхой хувиар бууруулахаар төлөвлөсөн. Тухайлбал, Эрчим хүч үйлдвэрлэл хангамжийн салбар 8.3 сая тонн, хөдөө аж ахуй 5.2, аж үйлдвэр 1.2, зам тээвэр 1.05 сая, барилга 830 мянга, хог хаягдлын салбар 106 мянган тонноор бууруулах зорилт тавив. Ингэснээр 2030 он гэхэд хүлэмжийн хийн ялгарлыг 22.7 хувиар бууруулна гэж тооцсон юм. Гэвч энэ зорилтод хүрэх анхан шатны арга хэмжээнд парламент хөрөнгө төсөвлөөгүйгээс дарагдмал цаас болон хувирах нь ээ. Үр дүнд нь цөлжилт улам нэмэгдэх өнгө тодорхой. Нийт газар нутгийн 78 хувь нь цөлжилтөд өртсөн орны хувьд эмзэг бүс нутгийн ангил­лыг нэмэхгүй байх нь уур амьс­галын өөрчлөлтөд эерэг дүн авчрах учиртай. УЦУОШГ­ын судалгаагаар өнгөрсөн арван жилд есөн аймгийн нутаг цөлжилтөд өртөж эмзэг ангилалд хамаарч байгаа бол цаашдаа Дундговь, Баянхонгор, Увс, Ховд, Говь-алтай аймгууд нэн эмзэг байдалд орж "эрчимт эмчилгээ” шаардахыг тогтоосон. Мөн малын тоо толгойг тогтмол 54.7 саяд барихгүй бол бэлчээрийн даац хэтэрснээс үүдэх цөлжилт нэмэгдэхийг мэргэжилтнүүд анхааруулсаар байгаа. Мал сүргийн бүтцийн зохистой харьцааг бий болгох, тооноос чанарт шилжих зорилт тавьсан ч салбарын сайдын санаанаас хэтрэхгүй байгаа юм. Хүлэмжийн хийнээс гадна монгол орны уур амьсгалын өөрчлөлтөд сөргөөр нөлөөлж буй зүйл бол усны нөөцийн хомсдол. Монголын цэнгэг усны хэмжээ жил ирэх тутам буурч 608.3 тэрбум метр куб/жил байснаа 2018 оны байдлаар 564.8 тэрбум метр куб/жил болж буурчээ. Манай орны усны нөөцийг нуур 500 тэрбум, гол мөрөн 34.6, мөнх цас, мөсөн гол 19.4, газрын доорх ус 10.8 тэрбум метр куб/жилээр бүрдүүлж байна. Байгалийн тогтоц, хур тунадасын хэмжээг өөрчилж чадахгүйгээс гадаргын усны нөөцийг нэмэх боломж хязгаарлагдмал. Харин усны нөөцийг нэмэгдүүлэх гол арга нь газрын доорх усны хайгуулын ажлыг эрчимжүүлэх нь зөв гэдгийг салбарынхан зөвлөж байна. Нөхцөл байдал ийм эмзэг байхад хувь улстөрчийн хандлага, парламентын харалган байдлаас шалтгаалж уур амьс­галын өөрчлөлтийн эсрэг ажил гарааны шатандаа гацаанд орсон. Ганцхан жишээ дур­дахад 2020 оны төсөвт усны нөөцийн судалгаа хийхэд зориулж хоёрхон тэрбум төгрөг төсөвлөжээ. Энэ нь ганц хоёрхон судалгааны ТЭЗҮ-г боловсруулах мөнгө. Өөрөөр хэлбэл УИХ-ын гишүүд тойргийн бүтээн байгуулалт, жалга довын үзэл гэсэн өнөө маргаашийг аргацаасан зүйлсэд төсвийн хөрөнгийг зарцуулж, уур амьсгалын өөрчлөлт, усны нөөцөд эерэг дүн авчрах мөнгийг хуваан авсан гэсэн үг. Энэ талаар БОАЖ-­ын сайд Н.Цэрэнбат нэг бус удаа бухимдаж эсэргүүцлээ илэрхийлж байсан. Тэрбээр "Усны нөөц, уур амьсгалын өөрчлөлтийн эсрэг гишүүд том дуугардаг ч үнэн чанартаа мөнгө төсөвлөдөггүй. Нэг сумын хэдхэн хүний амьдралын өнөө маргаашийн шаардлагад баригдаад 20 жил тогтвортой амьдрах суурь болсон усны хайгуулын ажилд нэг ч төгрөг тавьдаггүй. УИХ­ ын гишүүдээс тойргийнхоо уур амьсгалын өөрчлөлт, усны нөөцийг нэмэгдүүлэхэд та юу хийсэн бэ гээд асуувал нааштай хариу хэлэх нэг ч гишүүн байх­гүй” гэсэн юм. Түүний энэ үг тунирхал, гуниглал мэт боловч цаагуураа манай парламент ямар арчаагүй, тулга тойрсон сэтгэ­хүйтэй байгааг харуулж буй юм. Парламентаар байгаль хамгааллын хууль, тогтоол батлахад олон гишүүн цээжээ дэлдэж шүлсээ үсчүүлдэг ч төсөв хуваарилахад сонгуулийн тойргоо "услах”, сонгогчдоо тойглоход ухаанаа уралдуулдаг. Үүнээс болж байгаль орчныг хамгаалах бодлого улсын хэмжээгээр орхигддог гортой. Угтаа гишүүн бүр тойргийн гэлтгүй улс орныг хамарсан уур амьсгалын өөрчлөлтөд эерэг нөлөөлөл бий болгоод зогсохгүй бүс нутгийн хөгжлийн бодлогыг нягт уях нь чухалд тооцогдоно. Ингэхийн тулд бүсчилсэн хөгж­лийн бодлогыг боловсруулахдаа Засгийн газраас баталсан зургаан салбарын зорилтыг дэмжих, цөлжилтөд ихээр өртсөн аймгуудад үйлдвэржилт, уул уурхайг хязгаарлах, мал сүргийн бүт­цийн зохистой харьцааг бий болгох, тооноос илүү чанарт шилжих зорилтуудыг амилуулах хэрэгтэй. Үүнд парламентын "тархи” ажиллаж байх учиртай. Гэвч харалган парламентад хоёр нүүдлийн цаадхыг харах ухаан дутмаг байна. Ядахдаа уур амьсгалын өөрчлөлтөд хамгийн их өртөх Дундговь, Баянхонгор, Увс, Ховд, Говь­-Алтай аймгаас сонгогдсон гишүүд хүлэмжийн хийг бууруулах, усны нөөцийг хамгаалахад хөрөнгө төсөвлөхөд хуруугаа ч хөдөлгөдөггүй нь бүр ч харамсалтай.