11 мянган айлын хаягдал үнсийг дахин боловсруулж туршина, харин үлдсэн 190 мянган өрхийн үнс хаврын салхитай хамт хуйлрах цаг айсуй
Барилгын гадна материал, явган хүний зам тавих эко хавтан, цэвэрлэх байгууламжийн бохир ус шингээгч үнсэн үрэл хийх зэрэг олон санал дэвшүүлдэг ч өнөөдөр биеллээ олоод тогтвортой үйлдвэрлэл болсон төсөл хараахан гараагүй
Хар тугалга, мөнгөн ус зэрэг хүнд металл, цацраг идэвхит бодис болон бусад бохирдуулагч агуулдаг үнсийг хэрхэн ашиглах талаар эрдэмтэд олон жилийг судалгаанд зарцуулсаар ирсэн
Цахилгаан станцын үнсийг ашиглан дугуйн зам хийх гаднын нэгэн төсөл өнгөрсөн жил нээлтээ хийсэн ч нэг ч метр зам тавьж чадалгүй өдий хүрсэн
Хавар айсуй. Гэр хорооллын гудамж, жалганд асгасан үнс салхинд дэгдэж, нүхэн жорлон гэсэж, Улаанбаатарыг тойрсон "бактерлогийн зэвсэг” идэвхжих үе ирлээ. Хөрш оронд дэгдсэн шинэ вирусийн халдварын тархалтаас үүдэн, Монголыг тойрсон боомтуудад онц байдал зарлаж байхад манайх Цагаан сараа хийх үгүйг хэлэлцэж сууна. Амны хаалт зүүж, гараа тогтмол угааснаар өөрийгөө хамгаалахыг хором бүрт уриалахын хажуугаар гишгэж яваа газар, салхинд дэгдэх үнсэнд агуулагдах хор хөнөөлийн тухай ярих "зав” гарахгүй нь бололтой. Зүй нь орчны бохирдлыг бууруулах нь олон зуун хүний гар, амьсгалын замаар халдвар дамжихаас сэргийлэх томоохон хүчин зүйл билээ. "Нүүрсний утаа хортой гэж ярьдаг. Гэтэл шаталтын явцад ялгардаг хорын 20 хувь нь л агаарт дэгдэж, 80 хувь нь үнсэндээ шингэж үлддэг” гэж 10 гаруй жил судалгаа хийсэн геологи, уул уурхайн инженер А.Хүрэлбаатар хэлж байсан. Хар тугалга, мөнгөн ус зэрэг хүнд металл, цацраг идэвхит бодис болон бусад бохирдуулагч агуулдаг шаталтын эцсийн бүтээгдэхүүн болох үнсийг хэрхэн ашиглах талаар эрдэмтэд олон жилийг судалгаанд зарцуулсаар ирсэн. Барилгын гадна материал, явган хүний зам тавих эко хавтан, цэвэрлэх байгууламжийн бохир ус шингээгч үнсэн үрэл хийх зэрэг олон санал дэвшүүлдэг ч өнөөдөр биеллээ олоод тогтвортой үйлдвэрлэл болсон төсөл хараахан гараагүй. Тэрчлэн цахилгаан станцын үнсийг ашиглан дугуйн зам хийх гаднын нэгэн төсөл өнгөрсөн жил нээлтээ хийсэн ч нэг ч метр зам тавьж чадалгүй өдий хүрлээ. Энэ нь төрийн байгууллагын дэмжлэг, нэгдсэн бодлого байгаагүйтэй холбоотой. Мөн олон уурхайн өөр өөр онцлогтой нүүрс түлдэг байсан гэр хорооллынхны хаягдал үнсний шинж чанар янз бүр байсантай уялдуулж тайлбарладаг. Харин энэ жил 200 гаруй мянган өрх нэг үйлдвэрийн түлш түлсэн нь үнс ашиглах төслийг урагшлуулах боломж нээж өгсөн аж. Нийслэлийн Засаг даргын захирамжаар Сайжруулсан шахмал түлшний үнс хаягдлыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах төсөл боловсруулах ажлын хэсэг байгуулсан. Тэдний судалгаагаар шахмал түлшний үнсээр замын бордюр, эко хавтан зэрэг барилгын гадна тохижилтын материал үйлдвэрлэх боломжтой гэж үзжээ. Шахмал түлшний үнсийг Хими, физикийн хүрээлэн, мөн Барилгын материал үйлдвэрлэгчдийн холбооны лабораторид шинжлүүлсэн аж. Энэхүү шинжилгээний дүгнэлтдээ үндэслэн стандартын бичиг баримтаа албан ёсны болгохоор ажиллаж байгаа юм. Нийслэлийн захиргаанаас дэмжиж, шинжилгээ, стандартыг тогтоосноор "бичиг цаасны ажил” цэгцэрч, үнсээр үйлдвэрлэл эрхлэх нөхцөл бүрдэх аж. Өнөөдөр Монголд үйлдвэрлэл эрхлэхэд зөвшөөрөл, бичиг баримт бүрдүүлэлт нь ажлын бараг 60 хувийг эзэлдэг тогтолцоотой. Харин энэ давааг давсан төслийг сонирхлоо. Туршилтын төсөлд Сонгино-Хайрхан дүүргийн 2-р хороо буюу Толгойт, Орбит орчимд, мөн 3-р хороо, 65 дугаар сургууль, "Наран”-гийн өрхүүд, Чингэлтэй дүүргийн 7-р хороо Зурагт, 12-р хороо "Нарантуул-2” зах орчмын айлуудыг хамруулжээ. Нийт 11,845 өрхийг шахмал түлшний үнсээ задгай саванд хийж сайтар хөргөсний дараа шигшээд уутанд нь савлаж амыг нь боох чиглэл өгсөн аж. Ингээд таван шуудай үнсээр нэг шуудай шахмал түлш авах урамшуулалтай төслийн судалгаанд оролцох юм. Сард хоёр удаа хог ачихдаа зөвхөн үнсийг тусад нь нэг машинаар зөөвөрлөхөөр зохицуулжээ. Боловсруулах үйлдвэрийн хоёр га талбайд үнсээ 2-3 мянган тонн болтол цуглуулж, үйлдвэрлэл эхлүүлэх юм байна. Уламжлалт гэрийн зууханд шахмал түлшний 80 хувь нь 10-25 хувиар дутуу шатдаг. Харин дахин боловсруулахад тэдгээр дутуу шаталттай үнс шаардлага хангахгүй аж. Мөн шинжилгээгээр шахмал түлшний үнсийг гадна тохижилтын материал хийхэд л ашиглаж болно, харин барилгын дүүргэлтэд хэрэглэж болохгүй гэснийг ажлын хэсгийн бүрэлдэхүүнд орсон Эрүүл мэнд, нийгмийн бодлогын хүрээлэнгийн захирал А.Нямдорж онцолсон. Гэхдээ бага хэмжээгээр эхлүүлсэн судалгааны ажлыг нийслэлээс дэмжиж, үйлдвэрлэлийн шатанд хүртэл "түлхсэн” нь сайшаалтай. Нийслэлд 200 гаруй мянган өрх гэр хороололд амьдардаг. Тэд жилд 140-170 мянган тонн хаягдал үнс гаргана гэх тооцоо бий. Тэгвэл үүний таван хувийнх нь л үнсийг энэ жил дахин боловсруулалтад ашиглахаар төлөвлөж байна. Харин үлдсэн 190 мянган өрхийн үнс хогийн цэг, гудамж, жалганд "хөглөрөхөөс” өөр аргагүй нөхцөл үүслээ. Гэр хорооллын өрхийн 60 гаруй хувь нь шаардлага хангахгүй зуухтай гэж нийслэлийн Засаг даргын орлогч Ж.Батбаясгалан хэлсэн. Цахилгаан станцад 1400 хэм хүртэл халуунд нүүрсийг бүрэн шатаадаг бол гэрийн зуух 600-700 хэмийн халуунаар шаталтын процесс хэмжигддэг. Өнөөдрийг хүртэл үнс ашиглахаар туршсан, бага хэмжээний үйлдвэрлэл явуулсан тохиолдол нь цахилгаан станцын үнсэн сангаас түүхий эдийн хангалтаа авсан төслүүд. Цахилгаан станц бүрэн шаталттай, хорт бодисын агууламж багатай тул гадна тохижилтын материалын үйлдвэрлэлд ашиглах боломжтой гэсэн дүгнэлттэй. Харин гэр хорооллын өрхийн уламжлалт зууханд шатаа сан, дутуу шаталттай үнсээр үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн эрүүл ахуй, чанарын шаардлага хангах эсэхийг үйлдвэрлэл, туршилтын явцад тодорхой болгох биз. Энгийн зууханд шатаасан шахмал түлшний үнс байгаль орчин, хүний эрүүл мэндэд гамшиг учруулах уу, эсвэл үйлдвэрлэл, эдийн засгийн өсөлтөд гайхамшиг авчрах уу гэдгийг харах үлдлээ.