УИХ-ын гишүүн иргэдийг төлөөлөн тэдний байр суурь, үзэл бодлыг төрийн "чихэнд” хүргэж байх үүрэгтэй. Нэг гишүүн дунджаар тойргийнхоо 50 гаруй мянган иргэнийг төлөөлдөг гэж үзвэл ийм тооны хүний амьдралтай шууд холбогдох учиртай. Иргэд ч тэднээр дамжуулж төр барьж байгаа гэж итгэдэг. Гэвч зарим тойргийн иргэд төрийн шийдвэр гаргах ажилд оролцож чадахгүй байгаа нь илт мэдэгдэнэ. Ялангуяа бие даагч гишүүний тойргийн иргэд энэ эрхээ эдлэх боломж манай парламентын ноу хаугаас шалтгаалж маш хомс байдаг онцлогтой. Тэр хэрээр бие даагч гишүүдийн мөрийн хөтөлбөр хэрэгжих магадлал ч маш бага юм. Үүнийг 2016 оны УИХ-ын сонгуулиар бие даан сонгогдсон парламентын ганц гишүүний үйл ажиллагаагаар дүгнэж болно. С.Жавхлан гишүүн 2016 онд "Таны мөрөөдлийг хөтөлбөржүүлье” нэртэй мөрийн хөтөлбөр дэвшүүлж сонгогдсон. Түүний энэ мөрийн хөтөлбөрийн биелэлт хэдэн хувьтай байгааг мань гишүүн өөрөө л мэдэх байх. Зарим мэдээллээр бие даагч гишүүн маань тойрогтоо хийсэн ажлаар маруухан дуулдана. Тойргийнхоо нэгэн дунд сургуулийн нэг ангийн хүүхдүүдийн хичээлийн хувцсыг дааж, 300 гаруй өрхөд хуйхалсан толгой, цувдай өгч, ахмад настнуудыг нэг удаа Бөхийн өргөөнд хүлээн авч уулзсан гэснээс өөр мэдээлэл алга. Түүний УИХ-ын Байнгын хорооны болон Нэгдсэн чуулганд суусан идэвхээс хууль тогтоох ажилд ч хойрго хандсан нь мэдэгдэнэ. УИХ-ын чуулганы хуралдаан тасалсан тоогоор Б.Наранхүү гишүүний ард "аман хүзүүдсэн” бүртгэлтэй бичигджээ. Нэг чуулганы 21 өдрийн хуралдаанд оролцох ёстой ч 11 өдрийн хурлыг шалтгаангүйгээр тасалсан дүн мэдээ ч байна. Үүнд С.Жавхланг буруутгахаас гадна бие даагч гишүүн парламентэд ажиллах нөхцөл хомс улс төрийн онцлог, хуулийн зохицуулалтгүй байдлыг хэлэлцэх хэрэгтэй. Манай парламентын онцлог нь наймаас дээш гишүүнтэй бүлэг УИХ-ын үйл ажиллагаанд бүрэн эрхтэй оролцох хуулийн заалттай. Энэ заалт ягштал хэрэгжиж, долоон гишүүнтэй том нам улс төрд жижигдэхийг өнөөгийн АН-ын зөвлөлийн үйл ажиллагаа хангалттай харуулж байгаа. Тэд чуулганаас завсарлага авахаас эхлээд олон эрхээ хасуулсан. Даваа гараг бүр хуралддаг ч мэдэгдэл, шаардлага гаргахаас үйл ажиллагааны нөлөөлөл нь хэтрэхгүй байна. Өөрөөр хэлбэл зөвлөл нэртэй долоон бие даагч гишүүний "статустай” ажиллаж буй юм. Тэгэхээр бие даагч гишүүд парламентын үйл ажиллагаанд оролцохдоо иргэдийг бүрэн төлөөлж чаддаг уу гэдэг асуулт хариулт нэхэж байна. Хэдийгээр УИХ-ын 76 гишүүний эдлэх эрх, чуулганд оролцох боломж адил ч гарч буй шийдвэрт нөлөөлөх боломж бараг байхгүй нь гажууд үзэгдэл гэж хэлж болно. Үнэмлэхүй олонхын бүлгийн хурлаараа шийдсэн хувилбараар бүх хууль, тогтоомж гарч байгаагаас үзвэл бие даагч гишүүдийн оролцоо байхгүйтэй адил гэдгийг төвөггүй ойлгож болно. Манайхаас бусад оронд бие даагч гишүүдийн саналыг хүндэтгэн үзэж баталж буй хуульд тусгадаг жишиг нийтлэг. Зарим нь бие даагч гишүүнийг бүлгийн хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулах боломжоор ч хангадаг. Тухайлбал Хонконгийн хууль тогтоох байгууллагын талаас илүү нь бие даагч гишүүд бөгөөд хууль батлах ажиллагаанд нэг гишүүн бүлгийн хэмжээний эрх үүрэгтэй оролцдог байна. Мөн Францад бие даагч гишүүнд мөрийн хөтөлбөрөө биелүүлэх боломжийг олгох үүднээс бусад намын бүлэгт орж ажиллах боломжийг хуулиар бий болгосноос гадна бие даагч гишүүд нийлж бүлэг байгуулах боломжоор хангаж "эрхлүүлжээ”. Үүний цаана гишүүдийн ард иргэний байр суурийг хүндэтгэх зарчим үйлчилж байна. Гэтэл манай парламентэд бие даагч гишүүнийг сайд огцруулах, засаг унагах зэрэг хор найруулгад л "тултал” ашигладаг өвөрмөц тогтолцоотой. Бусад үед бие даагч гишүүн юу хийх нь парламентын удирдлага, тамгын газарт падгүй. Чуулганы хуралдаан тасалсан гишүүдэд ёс зүйн хариуцлага тооцдоггүйгээс төрийн ордонд ирэх үгүй нь ч хамаагүй. Зарим иргэний төр барих эрх хохирч байгааг бүр ч авч хэлэлцэхгүй. Ийм нөхцөлд төрд өөрсдийг нь төлөөлөх гишүүнээр бие даан нэр дэвшигчийг сонгох шаардлага алга. Мөрийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэх боломжгүй гэдгийг нь мэдсээр байж татвар төлөгчдийн мөнгөөр эрх, үүрэггүй нэгнийг дөрвөн жил тэжээх нь утгагүй. Тиймээс парламентаас баталж буй хууль тогтоолд иргэдийнхээ байр суурийг хүргэж, хяналт тавих боломжгүй нөхцөлд анхнаасаа сонгуульд бие даагч оролцуулахгүй байх хувилбарыг ч бодож үзэх хэрэгтэй. Бразилын хууль тогтоох байгууллага яг ийм зарчимаар сонгуульд бие даагч оролцуулдаггүй юм билээ. Улсын мөнгийг үр дүнгүй зүйлд зарцуулахгүйн үүднээс Үндсэн хуульдаа хүртэл бие даагчийг бүртгэхийг хоригложээ. Манай улс хүний эрхийг дээдэлдгийн хувьд энэ хувилбарыг сонгохгүй нь лав. Харин Хонгконгийн хувилбарыг дагаж хууль, журамдаа өөрчлөлт оруулбал бие даагч гишүүний эрх, үүрэг амилах учиртай. Тэгэхгүй бол УИХ-д бүлэггүй гишүүд попрохоос хэтэрдэггүй явдал улам даамжрах шинжтэй. Бүлэггүй гишүүдийн попролт дахин бие даагчдыг сонгохгүй байхыг анхааруулсан дохио ч болж байна. Намууд иргэдийн итгэлийг алдсаар байгаа энэ үед УИХ-ын сонгуулиар бие даагч гишүүд олноороо сонгогдох магадлал өндөр. Гэтэл тэдгээр гишүүдэд мөрийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэх нөхцөл алга. Хамтраад ажиллах, бүлэг байгуулах хууль эрхзүйн орчин байхгүйгээс дөрвөн жил тэдгээр хүмүүсийг дэмий тэжээх нь яаж ч бодсон ашиггүй биз дээ.