Ардчилсан нам хоёр ч удаа хойшлуулаад байсан X Их хурлаа өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд цахимаар зохион байгууллаа. Хуралд бүх аймаг, есөн дүүрэг, 100 гаруй сумаас 2000 орчим гишүүн, төлөөлөгч оролцож, Үндсэн дүрмээ баталжээ. АН УИХ-ын 2016 оны сонгуульд ялагдал хүлээснээсээ хойш сэхэл авч чадалгүй байсаар дараагийн сонгуульд дахин ялагдсанаар давхар "шок”-оосоо гарч чадалгүй өнөөдрийг хүрсэн. Энэ хугацаанд дарга, цэрэг, албан тушаалын байнгын "зодоонтой” явж ирсэн АН-ын эвлэрэх талбар намын Их хурал нь байв. Харамсалтай нь, тэд чадсангүй, хоёр талд гарч маргалдсаар Их хурлаа өндөрлүүллээ. АН-ын даргын үүргийг түр орлон гүйцэтгэгч Ц.Туваан намын Үндэсний бодлогын хороогоо хуралдуулж, Их хурлаа зохион байгуулсан. АН-ын Их хурлаас олон нийт намын шинэ дарга хэн болох, ирэх онд болох Ерөнхийлөгчийн сонгуульд хэрхэн оролцох талаар урьдчилсан дүр зургийг харахыг хүлээж байв. Гэвч энэ хүлээлт талаар болсон. АН Үндсэн дүрэмдээ өөрчлөлт оруулж, баталсан ч намын даргаа сонгосонгүй. Цаашилбал, шинээр баталсан Үндсэн дүрмийн шинэчлэл нь гацаанд орж магадгүй бололтой. Тэд Үндсэн дүрмийн өөрчлөлтөө Улсын Дээд шүүхэд бүртгүүлэхээр хүргүүлсэн ч АН-ын дарга асан С.Эрдэнэ Ц.Тувааныг дүрмийн бус зүйл хийж байгаа учраас түүний гаргасан шийдвэрүүд хүчингүй гэдгийг хэвлэлд өгсөн ярилцлагадаа онцолсон нь АНын шинэчлэлийг гацаахаар шийдсэн алхам болов. Тэрбээр "Хэрэв Их хурлаар шинэ дүрмийг баталбал АН-ын даргын үүргийг гүйцэтгэгч Ц.Туваанаас тамгаа авч, цагдаад хандана” хэмээн мэдэгдсэн. Мөн Улсын Дээд шүүхэд гомдол гаргаж, хууль бус Их хурлын шийдвэрийг хүчингүй болгоно гэдгээ ч ил далд хэлж байв. Тиймээс АН-ын шинэ Үндсэн дүрэм Улсын Дээд шүүхийн босгыг давах эсэх нь эргэлзээтэй болж эхэллээ. 

 С.ЭРДЭНИЙН ЭХНИЙ АЛХАМ АН-ЫН ТАМГЫГ ЭРГҮҮЛЭН АВАХАД ЧИГЛЭЖЭЭ 

АН уг нь 2019 онд намын Их хурлаараа Үндсэн дүрмээ шинэчлэн баталсан. Ингэхдээ 21 аймаг, 330 сум, 172 хороо, бүх гишүүнээр хэлэлцүүлж, саналыг нь тусгасан гэдэг. Анх удаа Улсын Дээд шүүхэд бүртгүүлсэн дүрмээр гишүүдийн оролцоог маш сайн хангасан хэмээн намын удирдлагууд нь тухайн үед онцолж байв. Тодруулбал, өмнөх Үндсэн дүрэмд Үндэсний бодлогын хорооны гишүүд нь анхан шатандаа орж ажиллахгүй бол улс төр нь зогсох буюу намын гишүүдээс дэмжлэг авах шаардлагатай, гишүүн төвтэй, бүх гишүүний сунгаагаар гарч ирдэг дүрмийн заалт байв. Тэгвэл шинээр баталсан дүрэмд буцааж фракцын дүрэмтэй болгож байгааг АН-ын дарга асан С.Эрдэнэ шүүмжилсэн. Түүний хувьд Үндсэн дүрмийн дагуу дараагийн даргыг тодруулахгүйгээр эхлээд дүрмээ өөрчилж байгаа нь өөрөө дүрэм зөрчсөн үйлдэл гэдгийг мэдэгдсээр байгаа юм. Тиймээс дээр хэлсэн үйлдлүүдээ хэрэгжүүлж эхлэв бололтой. Ц.Туваанаас намын тамгаа буцаан авах эхний алхмаа хийж эхэллээ. Тэрбээр Ц.Тувааны ашиглаж байгаа АН-ын тамгыг хүчингүй болгож, шинээр хийлгэх зөвшөөрөл олгох хүсэлтийг Улсын бүртгэлийн ерөнхий газарт гаргасан байна. Хүсэлтэд "С.Эрдэнийг 2017 оны хоёрдугаар сарын 12-ны өдрийн АН-ын VII Их хурлын 03 дугаар тогтоолоор Ардчилсан намын даргаар сонгогдсоныг Улсын Дээд шүүхийн 2017 оны гуравдугаар сарын 15-ны өдрийн 01 дүгээр тогтоолоор бүртгэсэн. Тиймээс АН-ын даргаар С.Эрдэнийг бүртгэсэн бүртгэл өнөөдрийг хүртэлх хугацаанд хүчинтэй хэвээр байгаа тул иргэн Ц.Тувааны ашиглаж байгаа АНын 11172378445 дугаар бүхий тамгыг хүчингүй болгож, тамгыг шинээр хийлгэх зөвшөөрөл олгож өгнө үү” гэжээ. Үүнээс харахад С.Эрдэнэ намын даргын суудлыг бусдад тийм ч амар өгөхгүй бололтой. Нэгэн цагт нэг намын дарга, дэд дарга хэмээн хамтран ажиллаж байсан Ц.Тувааныг АН-ын даргын түр эрхийг чөлөөлсөн А49 дүгээр тушаал гаргаснаа ч Их хурал зохион байгуулахтай зэрэгцэн олон нийтэд хүргэв. 

Хэрэв тэр намын дарга хэвээр байсан бол түүнд намын Их хурлаа товлон хуралдуулж, дараагийн шинэ даргадаа тамга, тэмдгээ албан ёсоор хүлээлгэн өгөх эрх байсан. Гэтэл тэр намын даргын суудлаа түр орлон гүйцэтгэгчид шилжүүлчихээд Их хурлаа зохион байгуулж, намын шинэ дүрмээ баталсантай зэрэгцэн намын дарга хэвээр байгаагаа зарлаж байгаа нь АН-ыг муу дээр муухай харагдуулж байна. Энэ намд эмх замбараа, хууль дүрэм гэж үгүй болсон бололтой. 

АН ШИНЭ ДҮРМИЙНХЭЭ ДАГУУ ДАРГАА СОНГОЖ ЧАДАХ ЭСЭХ НЬ ЭРГЭЛЗЭЭ ДАГУУЛЖ ЭХЭЛЛЭЭ 

30 жилийн түүхтэй АН-д шинэчлэл зайлшгүй хэрэгтэй. Харин шинэчлэлийг шинээр сонгогдох намын дарга хийнэ гэсэн хүлээлт намын гишүүд, дэмжигчдийнх нь дунд бий. Харамсалтай нь, АН Их хурлаараа шинэ даргаа сонгож чадсангүй. Учир нь, АН Үндсэн дүрэмдээ намын даргаа бүх гишүүдийн саналаар сонгодог байсныг өөрчилж, Үндэсний бодлогын хороо, Их хурал гэсэн хоёр шатлалаар сонгохоор болгож өөрчлөн дэмжжээ. Ингэснээр намын даргыг сонгох үйл явцыг шинэ дүрмийн дагуу зохион байгуулахын тулд Улсын Дээд шүүхийн шийдвэрийг хүлээх шаардлага үүсээд буй. Учир нь, АН Их хурлаас гаргасан дүрмийн өөрчлөлтөө Улсын Дээд шүүхэд бүртгүүлэхээр өгсөн. Шүүхээс дүрмийн өөрчлөлтийг нь хүлээн зөвшөөрвөл намын даргаа Их хурлаасаа сонгодог болно, эс зөвшөөрвөл бүх гишүүний саналаар намын даргаа сонгох юм. Тиймээс АН-ын энэ удаагийн намын даргаа сонгох үйл явц Дээд шүүхийн шийдвэрээс хамаарах нь. 

"Ц.ЭЛБЭГДОРЖ АН-ЫН ДАРГАД ӨРСӨЛДӨЖ МАГАДГҮЙ” 

АН-ын даргын суудлын төлөөх өрсөлдөөн С.Эрдэнийг тамга, тэмдгээ шилжүүлсэн өдрөөс эхэлсэн гэж хэлж болно. Ер нь АН-ын Их хурлын тов сонсогдож эхлэхтэй зэрэгцэн АНын ах нарын улс төрийн амьдрал идэвхжиж эхэлсэн. АН өнгөрсөн наймдугаар сард хийхээр товлож байсан Их хурлын өмнө намын даргад өрсөлдөх нэр дэвшигчдийн хүсэлтийг авч байв. Тухайн үед 10 орчим хүн намын даргад өрсөлдөхөө илэрхийлсэн байдаг. Тухайлбал, УИХ-ын гишүүн асан Х.Тэмүүжин, Ц.Оюунгэрэл, Л.Гантөмөр, МҮХАҮТ-ын ерөнхийлөгч О.Амартүвшин нарын нэр дуулдаж байв. АН-ын даргын нэр дэвшилтэд хязгаар тавиагүй. Шинэ Үндсэн дүрэмдээ намын даргын шалгуурыг тавьсан. Тиймээс шинээр баталсан дүрмийг Дээд шүүхэд бүртгэсний дараа нэр дэвшилтийг шинээр зохион байгуулах юм байна. Харин энэ удаад Ц.Элбэгдорж тэргүүтэй фракцын толгойлогч нар нь намын даргад нэр дэвшиж, өрсөлдөх чимээ дуулдаж эхэллээ. Ардчилсан залуучуудын холбооны бодлогын зөвлөлийн дарга П.Мөнхтулга "Хоёр удаа Ерөнхий сайд, хоёр удаа Ерөнхийлөгч, АН-ын даргаар ажиллаж байсан Ц.Элбэгдорж улс төрийн идэвхжлээ хийгээд, намын даргад өрсөлдөнө хэмээн яриад явж байна. Дахиад олон фракцын толгойлогч нар намын даргад нэр дэвшинэ гээд явж байгаа сонсогдлоо. Хэрэв үнэн бол энэ байдал АН-д дэвшил биш ухралт авч ирнэ” гэжээ. АН-ын гишүүд, залуучуудын хувьд нэр цэвэр, залуу, шинэчлэлийг жинхэнэ утгаар нь хийж чадах даргыг хүсэж байгаа юм. Харамсалтай нь, АН-ын ах нар ардчиллыг залуучуудаасаа харамлаж, өөрсдөө намын дарга болох гэж улайрч байгаа нь энэ намд эрс шинэчлэл авчрах хүслийг мохоож байна. Энэ тухайд Ардчилсан залуучуудын холбооны бодлогын зөвлөлийн дарга П.Мөнхтулга "Манай намын 1970-1980-аад оныхонд АН-ыг шинэчилж чадах залуучууд олон бий. Гэвч манай ах нар нам дотор институцын зарчим бариагүй, үе үеийн төлөөллийг бэлдэж гаргаж ирээгүй. Залуучуудаа эрх барих процесст оролцуулаагүй балаг одоо гарч байна. 

Энэ улс орныг цааш нь авч явахын тулд АН-ыг дараагийн хүчтэй үед залгамжлуулж, энэ үеийг нийгэмд хүлээн зөвшөөрүүлэх, тэр үе нь ч юу чаддагаа харуулах цаг болсон” гэжээ. АН залуусаа дэмждэггүй, залуусынхаа үгийг сонсдоггүй нам гэдгээ аль эрт харуулсан. Гэсэн хэдий ч дараагийн даргаа залуу үеэсээ сонгох уу, хуучин ах нараасаа улираах уу гэдгээс энэ намын хувь заяа тодорхой болно. Ямартай ч АН Их хурлаа хийж, Үндсэн дүрмээ өөрчилж баталсан. Хэрэв Улсын Дээд шүүх АН-ын шинэ дүрмийг хууль бус гэж үзвэл Их хурлын шийдвэр хүчингүй болно. Ингэснээр АНын Үндсэн дүрмийн шинэчлэл гацаанд орж, АН бужигнаж эхлэх дүр зураг л харагдаж байна.